Μικρός Ναός Άγιου Μηνά και Παντανάσσης

Ὀ Παλαιός Μητροπολιτικός Ναός τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ.

 Ὡς τὴν ὁριστικὴ κατάληψη τῆς Κρήτης ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανοὺς τὸ 1669 ἡ Ἐκκλησία τῆς Κρήτης ἦταν ἀκέφαλη. Οἱ Βενετοὶ δὲν ἐπέτρεψαν κατὰ τὴν μακροχρόνια κυριαρχία τους στὸ νησί (1211-1669) νὰ ὑπάρχει ἐπίσημη ὀρθόδοξη ἱεραρχία καὶ ἐπίσκοποι πού θὰ καθοδηγοῦσαν τὸ ποίμνιο. Αὐτὸ τὸ δικαίωμα εἶχαν κυρίως οἱ ἡγούμενοι τῶν μονῶν καὶ οἱ ἱερεῖς τῶν πόλεων καὶ τῶν χωριῶν. Στά ἀστικὰ καὶ ἐπαρχιακὰ κέντρα οἱ Βενετοὶ διόρισαν προϊσταμένους τῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας τοὺς Πρωτοπαπάδες, οἱ ὁποῖοι, ἂν καὶ εἶχαν χειροτονηθεῖ ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἦταν κατὰ κανόνα ἑνωτικοὶ καὶ Φιλοδυτικοί.

 Ὅταν οἱ Ὀθωμανοὶ κατέλαβαν τὸ νησί, ἐπέφεραν σημαντικὲς ἀλλαγὲς στὴ θρησκευτικὴ ζωὴ τῶν ὀρθοδόξων κατοίκων του. Μία ἀπὸ τὶς πρῶτες ἐνέργειὲς τους ἦταν νὰ ἀποκαταστήσουν τὴν ὀρθόδοξη ἱεραρχία καὶ νὰ ἀνασυστήσουν τὴ Μητρόπολη τῆς Κρήτης. Ἀπὸ τὸ 1659 ἀνασυστήθηκαν σταδιακὰ οἱ δώδεκα ἐπισκοπές, οἱ ὑποκείμενες στὴ Μητρόπολη Κρήτης, καὶ ἄρχισαν νὰ χειροτονοῦνται οἱ ἐπίσκοποὶ τους. Ἐπίσης, ἀπὸ τὴν κρατοῦσα ἀρχὴ παραχωρήθηκαν προνόμια, ὅπως ἡ ἐλευθερία τῆς λατρείας, καὶ ἐκδόθηκαν προστατευτικὰ διατάγματα γιὰ τὴν ἐλευθερία τῶν θρησκευτικῶν τελετῶν καὶ ἐκδηλώσεων τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν. 

Τὸ 1725 ὁ Γεράσιμος Λετίτζης ἐκλέχτηκε ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο Μητροπολίτης Κρήτης (1725-1755). Ὁ ὅρος ποὺ ἔθεσε στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο ἦταν νὰ τοῦ χορηγηθεῖ σουλτανικὴ ἄδεια ἀνέγερσης μητροπολιτικοῦ ναοῦ στὸν Χάνδακα. Τὸ αὐτοκρατορικὸ φιρμάνι, ποὺ ὑπογράφηκε τὸν ἴδιο χρόνο, ὅριζε ὅτι ἡ ἀνοικοδόμηση θὰ γινόταν στὸν περίβολο ἰδιόκτητης βακουφικῆς κατοικίας ποὺ διέθετε ὁ Μητροπολίτης Γ. Λετίτζης, ὅπου ὑπῆρχε παλαιότερος ἐγκαταλελειμμένος ναός. Ὁ Μητροπολίτης Γ. Λετίτζης ἐπισκεύασε τὸν παλαιὸ ναὸ καὶ χάρισε στοὺς χριστιανοὺς τοὺ Χάνδακα καὶ ὅλου τοῦ νησιοῦ τὸ θρησκευτικὸ τους κέντρο. Ὁ ναὸς ἀφιερώθηκε στὴν Ὑπαπαντὴ (βόρειο κλίτος) καὶ στὸν Ἅγιο Μηνᾶ (νότιο κλίτος).

Στὶς 24 Ἰουνίου 1821 ὁ ναὸς ἔγινε τόπος φρικτοῦ μαρτυρίου. Τόσο στὸν περίβολο ὅσο καὶ στὸν ἐσωτερικὸ του σφαγιάστηκαν περὶ τοὺς 800 Κρητικούς, ὅπως ὁ Μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης καὶ πολλοὶ ἐπίσκοποι, κληρικοί, μοναχοὶ καὶ λαϊκοί. Οἱ Ὀθωμανοὶ εἶχαν ἀποφασίσει καὶ δεύτερη σφαγὴ τὸ Πάσχα τοῦ 1826 ποὺ ἀποτράπηκε μὲ θαυματουργικὴ παρέμβαση τοῦ προστάτη τοῦ Μεγάλου Κάστρου Ἁγίου Μηνᾶ, ὅπως ἀναφέρει ὁ Νίκος Καζαντζάκης στὸ ἔργο του «Καπετὰν Μιχάλης». Ὁ ναὸς γίνεται Μητροπολιτικὸς καὶ ὁ ἅγιος Μηνᾶς πολιοῦχος τοῦ Χάνδακα καὶ ὅλης τῆς Κρήτης.

Ἀργότερα, δύο σεισμοὶ ἔπληξαν τὸ ναό. Ὁ πρῶτος, τὸ Μάρτιο τοῦ 1846, προκάλεσε μεγάλη καταστροφὴ στὸ κλίτος τῆς Ὑπαπαντῆς. Ἰσχυρότερος καὶ πιὸ καταστροφικὸς ὑπῆρξε ὁ σεισμὸς τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1856 ποὺ κατέστησε τὸ ναὸ ἑτοιμόρροπο. Ἡ Μητρόπολη τῆς Κρήτης ἀναγκάστηκε γιὰ ἕνα χρόνο νὰ κλείσει τὸ ναὸ καὶ προχώρησε σὲ πλήρη στερέωση καὶ ἀποκατάστασὴ του μετὰ ἀπὸ ἄδεια ποὺ παραχώρησαν οἱ ὀθωμανικὲς ἀρχές τῆς πόλης.

Ὁ ναὸς ἔχει συντηρηθεῖ καὶ ἀνακαινιστεῖ ἀπὸ τὴ 13^η Ἐφορεία Βυζαντινῶν καὶ Μεταβυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων καὶ εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικότερα μνημεῖα τοῦ Ἡρακλείου. Πιθανόν ἀπὸ τὸν ναὸ ποὺ ὑπῆρχε πρὶν τὸ 1725 προέρχεται τὸ γοτθικὸ παράθυρο στὸ βόρειο κλίτος. Ἀρχιτεκτονικά, ὁ ναὸς διαφέρει ἐλάχιστα ἀπὸ ἐκεῖνον τῆς ὀθωμανικῆς περιόδου. Εἶναι δίκλιτος καμαροσκεπὴς μὲ κωδωνοστάσιο πάνω ἀπὸ τὴ θύρα τοῦ κλίτους τῆς Ὑπαπαντῆς. Τὸ βραχύτερο νότιο κλίτος τοῦ Ἁγίου  Μηνᾶ ἐπιμηκύνθηκε μὲ ἕνα εἶδος ψευδο-νάρθηκα, γιὰ νὰ φτάσει στὴ γραμμὴ τῆς πρόσοψης τοῦ κλίτους τῆς Ὑπαπαντῆς.

Στὸ ἐσωτερικὸ του βρίσκονται πολύτιμα ἀφιερώματα τῶν κατοίκων τοῦ Χάνδακα καὶ ὅλης τῆς Κρήτης. Ἀνάμεσὰ τους ξεχωρίζουν τὰ δύο ἐπίχρυσα τέμπλα τῶν κλιτῶν, δείγματα σπάνιας ἐκκλησιαστικῆς ξυλογλυπτικῆς. Τὰ τέμπλα καὶ τοὺς τοίχους τοῦ ναοῦ κοσμοῦν φορητὲς εἰκόνες ποὺ προῆλθαν ἀπὸ τὸ ἐργαστήριο ζωγραφικῆς τῶν ἀδελφῶν Καστροφυλάκων καὶ ἄλλων ἀξιόλογων ζωγράφων (Γ. Κυδωνιαῖος, Πολυχρόνης, Ι. Προσκυνητής) τῆς τελευταίας περιόδου τῆς μεταβυζαντινῆς ζωγραφικῆς στὴν Κρήτη.

Ὁ ναὸς ἑορτάζει πανηγυρικὰ τὴ μνήμη τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ στὶς 11 Νοεμβρίου, τὴν Ὑπαπαντὴ τοῦ Χριστοῦ στὶς 2 Φεβρουαρίου καὶ τὸ θαῦμα τοῦ 1826 τὴν Τρίτη τῆς Διακαινισίμου.